گروه کشاورزی پروژه ققنوس ایران در یک گزارش کوتاه تطبیقی درباره اقدامات مؤثر جهت توسعه پایدار، امید می‌دهد که هنوز برای نجات عرصه‌ی کشاورزی ایران نه تنها دیر نشده بلکه ظرفیت‌هایی در کشور وجود دارد که می‌توان آنچه را تخریب شده در سه مرحله بطور پایدار بازسازی کرد.
*****
تولید و صادرات، محور اصلی رشد اقتصادی و افزایش شاخص‌های زندگی در دنیای مدرن را تشکیل می‌دهد. این در حالیست که خام‌فروشی (به معنی تولید و عرضه محصولات به حالت خام و بدون ارزش افزوده) کم‌بازده‌ترین شکل تجارت در دنیای امروز قلمداد می‌شود. به عنوان مثال، در حالی که بر طبق آخرین آمار منتشر شده، ارزش صادرات نفت خام ایران چیزی نزدیک به ۵۳ میلیارد دلار است، ارزش تنها شرکت آمازون، نزدیک به ۹۰۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود (بیش از ۱۵ برابر ارزش صادرات کل نفت خام ایران).
صرف نظر از مورد بالا، صادرات محصولات خام کشاورزی، هنوز با داشتن سودآوری قابل توجه، بخش بزرگی از تجارت در دنیای امروز را به خود اختصاص داده است. به عنوان مثال، تنها در سال ۲۰۱۶، بدون در نظر گرفتن گیاهان رنگی و دارویی، ارزش تجارت جهانی گیاهان ادویه‌جات بالغ بر۱۰ میلیارد دلار بوده که فلفل سیاه ۲۰ درصد از این سهم را به خود اختصاص داده است. تجارت جهانی زعفران (به همراه صنایع وابسته) بالغ بر ۸ میلیارد دلار قلمداد می‌شود. این در حالیست که بازار جهانی سبزیجات بالغ بر ۷ میلیارد دلار و حجم بازار جهانی میوه‌های درختی در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۱۰۰ میلیارد دلار بوده است. حجم بازار جهانی خرما نیز بالغ بر یک میلیارد دلار برآورد شده که با روندی تصاعدی رو به افزایش است.
با این حال، حتی در این مورد نیز کشور ایران فقط به سهم بسیار ناچیزی از امکانات و ظرفیت‌های تولیدی خود دست یافته است. به عنوان مثال، کشور هلند با مساحتی نزدیک به تنها دو استان مازندران و گیلان، اولین صادرکننده گیاهان زینتی و دومین صادرکننده گیاه زنجبیل در جهان است. کشور نیوزلند با مساحتی نزدیک به استان خراسان (شمالی، جنوبی و رضوی)، با ۲۶۸میلیون دلار، پس از چین، دومین صادرکننده عسل در جهان محسوب می‌شود.
سوء مدیریت و سیاست‌گذاری‌های نادرست در تمامی ابعاد کشور، به همراه در نظر نگرفتن تبعات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی در درازمدت، لطمات جدی (ولی در عین حال جبران‌پذیر) به حوزه تولید در بخش کشاورزی ایران وارد کرده است. این امر، نه تنها باعث ایجاد بحران‌های حاد زیست محیطی مانند سیل، آلودگی و خشکسالی شده است، بلکه با ایجاد و ادامه‌ی توسعه ناپایدار، آسیب‌هایی جدی را نیز به بخش تولید کشاورزی کشور وارد کرده است. به عنوان مثال، پس از دستیابی به مثلا «خودکفایی گندم» در سال ۱۳۸۲، ایران هم‌اکنون به یکی از بزرگترین واردکنندگان گندم در جهان تبدیل شده و تنها در طی چند سال گذشته، جایگاه تاریخی خود در جهان را به عنوان تولیدکننده اصلی پسته و خرما (و در آینده‌ای بسیار نزدیک زعفران و انار) از دست داده است
در این خصوص، راهکارهای عملی و اجرایی زیر در سه بازه زمانی کوتاه‌مدت،میان‌مدت و بلندمدت پیشنهاد می‌گردد:
۱.کوتاه‌مدت:
۱.۱ آموزش‌های کاربردی و عملی به کشاورزان در خصوص نحوه دستیابی و بهینه‌سازی پروسه‌های تولید شامل اصول گیاه‌شناسی، آبیاری، مبارزه با آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز.
۱.۲ آموزش‌های کاربردی و عملی به علاقمندانِ کارآفرینی در ابعاد خرد* در بخش‌های مختلف کشاورزی.
۱.۳ آموزش‌های کاربردی و عملی به کشاورزان در حوزه فروش و صادرات محصولات کشاورزی.
۲.میان‌مدت:
۱.۱ پیوستن به سازمان تجارت جهانی و تبعیت از اصول و قوانین بین‌المللی در حوزه تجارت در جهت افزایش توان رقابتی کشاورزان ایرانی.
۱.۲ انجام تحقیقات کاربردی توسط بخش‌های اجرایی (وزارت خانه) به منظور ارائه راه حل در مورد مشکلات تولیدی کشاورزان.
۱.۳ افزایش بازده تولیدی کشاورزان با توسعه و اجرای مکانیزاسیون.
۳.بلندمدت:
۱.۱ بازسازی و ترمیم چرخه‌های طبیعی آب که توسط اقدامات غیرعلمی و سودجویانه (مانند سدسازی‌های متعدد، حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق، و آلوده ساختن رودخانه‌ها و دریاچه‌های آب شیرین) مختل شده‌اند.
۱.۲ توسعه وسیع جنگل‌کاری و بازسازی مناطق جنگلی طبیعی (استان‌های مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و حوزه زاگرس).
۱.۳ اجرای عملیات شوری‌زدایی از خاک‌های زراعی کشور که به دلیل عدم مدیریت علمی در خصوص توزیع کود و آب برای آبیاری، بسیاری از مناطق حاصلخیز کشور را با کاهش (و در بعضی از موارد نابودی) تولید مواجه کرده است.
*Small and Medium Enterprises (SME)
ارقام و اطلاعات آماری از منابع زیر استخراج شده است:
مرکز تجارت بین المللی:International Trade Center (ITC)
https://www.trademap.org
https://exportpotential.intracen.org
سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحدFAO
مرکز تجارت جهانی WTO
دفتر طرح ملی گیاهان دارویی؛ وزرات جهاد کشاورزی در ایران